लोकतन्त्र हालसालै लोकप्रिय हुँदै गएको छ। सुशासन मुख्य तत्व हो जसले लोकतन्त्रलाई बढावा दिन्छ र लोकप्रिय बनाउँछ। शब्द “प्रशासन” भनेको निर्णय लिनु हो। सुशासनलाई निर्णय प्रक्रिया मानीन्छ जहाँ सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक समानता प्राथमिकतामा छ। वर्तमान विश्वको सन्दर्भमा, सुशासन कुनै पनि देशको विशेष सरकारको लोकप्रियता र दिगोपनको प्रमुख कारक हो। सुशासन भनेको यस्तो अवस्था हो जहाँ सबै वर्ग, क्षेत्र र धर्मका मानिस प्रशासनमा भाग लिन्छन् र जाति, लिङ्ग , जाति आदिमा आधारमा कुनै भेदभाव गरिएको छैन जनतालाई छिटो, निष्पक्ष र उत्तरदायी सेवाका लागि आवश्यक छ। यस सन्दर्भमा, सुशासनको अर्थ आदर्श शासक हो।
बिक्रम सम्बत २०६३ को अन्तरिम संविधान बी.एस. राज्यले उत्तरदायित्व, जनताको सहभागिता र निष्पक्ष र भ्रष्टाचारमुक्त समाजको साथ राजनीतिक प्रणालीलाई समाहित गर्ने राज्यको दायित्व निर्धारण गरेको छ।
सुशासनको प्रमुख विशेषताहरू यस प्रकार छन्:
क) कानूनको नियम:
सुशासनको लागि कानूनको शासन चाहिन्छ जसको अर्थ देशको मौजूदा कानून बमोजिम देशमाथि शासन गर्नु हो। सबै जना मानिसका प्रतिनिधिहरु द्वारा पारित कानून अन्तर्गत छन्। कानूनको शासन कार्यान्वयन गर्न स्वतन्त्र न्यायपालिका र निष्पक्ष पुलिस बल आवश्यक कारकहरू हुन्।
ख ) उत्तरदायीता:
सुशासनलाई जनताले माग गरेको सेवामा सरकारी संयन्त्रबाट उचित प्रतिक्रिया आवश्यक पर्दछ। सरल शब्दहरूमा, सरकारी संयन्त्रले तोकिएको समयसीमा भित्र जनताको सेवा गर्नुपर्छ।
ग ) सहभागिता:
लिंग, धर्म, भौगोलिक र जातीय समूहको सहभागिताको संसारमा सुशासन जीवित छ। सरकारले यस्ता कार्यक्रमहरू ल्याउन सक्षम हुनुपर्दछ जसमा सबै मानिसहरूले देशको विकासप्रति आफ्नो चासो देखाउँछन् र यसमा भाग लिन्छन्।
घ ) पारदर्शिता:
पारदर्शिता भनेको राज्यले लिने निर्णयले त्यस निर्णयबाट प्रभावित व्यक्तिलाई सजीलो पहुँच गर्न सक्दछ। सरकारले नियम र कानूनमा पारदर्शी हुनुपर्दछ।
ङ्ग) उत्तरदायित्व:
उत्तरदायित्व सुशासनको एक प्रमुख कारक हो। सरकार वा निजी क्षेत्रहरू यसको निर्णयबाट प्रभावित हुनेहरूलाई जवाफदेही हुनुपर्दछ। जवाफदेहीताको अभावमा प्रशासनिक संयन्त्र कमजोर र निराधार हुन्छ र भ्रष्टाचार बढ्छ।
च) इक्विटी र समावेशीकरण:
सुशासन सबै मानिसहरु लाई प्रदान अवसरहरुमा निर्भर गर्दछ। सरकारले यो सुनिश्चित गर्न सक्षम हुनुपर्दछ कि सबै व्यक्तिहरू उनीहरूलाई मूलधारको विकासमा समावेश गरिएको छ।
छ) प्रभावकारिता र दक्षता:
सरकार वा संगठनात्मक संयन्त्रले समाजको बढ्दो आवश्यकताहरू पूरा गर्ने परिणामहरू उत्पादन गर्न सक्षम हुनुपर्दछ। मुलुकको परिप्रेक्षमा, सरकारी संरचनाले जनतालाई महसुस गराउन सक्षम बनाउनुपर्दछ कि देशमा ल्याइएको वा ल्याइएको कार्यक्रमहरू जनताको लागि संसाधनको परिचालन र वातावरण संरक्षणको लागि हो।
ज) सहमति अभिमुख:
सुशासनको लागि धेरै व्यक्तिको विचारहरू र विचारहरू संकलन गर्नु, उनीहरूको मध्यस्थता गर्नु र समाजमा व्यापक सहमतिमा पुग्न आवश्यक छ। यसले जनताको साझा हितलाई सुनिश्चित गर्दछ जसले जनता र सरकार बिच सहमति जनाउँदछ।
नागरिक समाज
जनता र सरकारलाई सही दिशा देखाउन र देशको विकास गर्न नागरिक समाजको ठूलो भूमिका छ। नागरिक समाज भनेको देशको हितको लागि केहि उद्देश्यहरूको पूर्तिका लागि नागरिकहरूको संगठन हो। निम्न बुँदाहरूले नागरिक समाजको भूमिकालाई प्रमाणित गर्दछ:
क) यसले नागरिक अधिकारको लागि आवाज उठाउँदछ।
ख) यसले मानिसहरूलाई आफ्नो कर्तव्य र जिम्मेवारीहरूको बारेमा सचेत बनाउँदछ।
ग) यसले गैरकानुनी गतिविधिमा संलग्न मानिसहरूलाई चेतावनी दिन्छ।
घ) यसले शोषण, भेदभाव, भ्रष्टाचार र कानूनको उल्लनाघन बिरूद्ध आवाज उठाउँदछ।
ङ्ग यो मानव अधिकार उल्लनाघन गर्नेहरूको बिरूद्ध विरोध गर्दछ।
च) यसले सरकारलाई यसको गतिविधिहरूको लागि सचेत बनाउँदछ र सरकारलाई जनताको सेवा गर्न र शान्ति र सुरक्षा कायम गर्न मद्दत गर्दछ।
छ) यसले सामाजिक परिवर्तनहरुमा सार्वजनिक चेतना जगाउँदछ।
ज) यसले जनतालाई सजिलो, छिटो र प्रभावकारी सेवाहरू प्रदान गर्न सरकारलाई दबाब दिन्छ।
झ ) यसले व्यक्तिहरूको सहभागिता मार्फत धेरै सामाजिक कुरीतहरू हटाउन प्रयास गर्दछ।
ञ) नागरिक समाजलाई सहयोग गर्नु र हाम्रो देशलाई अझ राम्रो, समृद्ध र साँच्चिकै नयाँ नेपाल बनाउन सहयोग गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो।
Download your copy सुशासन र नागरिक समाजको भूमिका
भ्रष्टाचारको माथि उल्लेखित तथ्याकहरूमा, दायरा ० देखि १०० हो र ५० माध्ययम हो। ५० भन्दा बढी स्कोर गर्ने देशहरू कम भ्रष्ट देशहरू मानिन्छन्। तर ५० भन्दा कम स्कोर भएका देशहरूले भ्रष्टाचारलाई एक प्रमुख समस्याको रूपमा लिनु पर्छ र यसलाई नियन्त्रण गर्न कडा कदम चाल्नु पर्छ। दक्षिण एसियामा भुटान सबैभन्दा कम भ्रष्ट देश हो भने अफगानिस्तान सबैभन्दा बढी।
